آثار باستانی سراب

مقدمه

        شهرستان سراب در شمال غرب کشور و در شرق استان آذربایجانشرقی در مختصات 47 درجه تا َ56 47 درجه طول شرقی از نصف النهار مبدا و َ44 37 درجه تا َ15 38 درجه عرض شمالی از خط استوا قرار گرفته است . ارتفاع متوسط این شهرستان از سطح دریاهای آزاد حدود 2200 متر ، ارتفاع حداقل آن در پیرامون مهربان و سراب حدود 1500 متر و ارتفاع حداکثر آن در ارتفاعات بزقوش واقع در منتهی الیه جنوب شهرستان 3600 متر است .

شهرستان سراب در شرق استان آذربایجانشرقی و به عبارت دقیق تر در منطقه ای واسط بین دو استان آذربایجانشرقی و اردبیل واقع است . شهرستان سراب از شمال به مشکین شهر و شهرستان هریس ، از غرب به شهرستان بستان آباد ، از شرق به اردبیل و از جنوب به میانه محدود می شود .

جاذبه های فرهنگی و تاریخی

1ـ امام زاده های سراب

        سراب دارای دو امام زاده به نام : امام زاده کوچک «بالا امام زاده» و امام زاده بزرگ «بویوک امام زاده» می باشد .

امام زاده بزرگ (بیوک امام زاده) :

        این امام زاده در جنوب غربی سراب و جنب قبرستان عمومی شهر واقع شده است . امام زاده بنایی است سنگی و بدنه و گنبد و مناره های آجری ، سردرب دارای مقرنس کاری گچی در طاقنما می باشد و لچک های بالایی آن با آجر لعابی (کاشی) تزئین یافته بود که تمامی آن فرو ریخته است .

        سبک نما و ستون های آن را به قرن هشتم و نهم منسوب می دارد . پوشش داخلی امام زاده و قسمت مختلف آن دارای هیچگونه تزئین و سنگ نبشته ای که تاریخ بنا و سازنده آن را مشخص سازد ، نیست (اوضاع تاریخی شهرستان سراب ، ص 53) .

        آنچه از مطلعین و معمرین شهر شنیده شده است ، نقل می کنند در اینجا تعدادی از دروایش زندگی می کرده اند ، زمانی که شاه اسماعیل صفوی در گردنه (صائین) از دنیا می رود موقتی او را در وسط این محل به خاک می سپارند و دو نفر دیگر نیز از شیوخ و یا سرداران شاه اسماعیل در کنار او به خاک سپرده می شود بعد از آن که استخوان های شاه اسماعیل را به اردبیل حمل می کنند اینجا به این دو قبر اختصاص می یابد و از قرار معلوم متولی آن جا نیز مسلک درویشی داشته است .

مساجد سراب و اطراف آن

        مسجد جامع : مسجد جامع سراب یادگار قرن نه هجری قمری است و تحت شماره 797 به ثبت رسیده است . این مسجد بدون گلدسته و مناره بوده و از نظر ساختمانی عبارت است از یک شبستان بزرگ و یک حیاط کوچک در سمت غربی آن و دو درب ورودی ـ یکی در شرق و دیگر در ضلع غربی ـ که حیاط غربی را به مسجد مربوط می سازد . همچنین مسجد دارای سه محراب و یک منبر و 36 ستون و 29 ستون کاذب که طاق های جناقی و گنبدهای مدور بر آن ها نهاده شده است . درب ورودی شرقی دارای کتیبه ای است مرمرین ، با خط نسخ متداول زمان دوره گورکانیان در ترکمانان آق قویونلو که معاصر سلطنت ابوالنصر اوزن حسن آق قویونلو است . درب ورودی به وسیله ده پله به صحن شبستان مربوط می شود و در بدنه دیوار جنوبی پلکان ، سنگ مرمر کوچکی کار گذارده شده و بر آن عبارت «الشفاء فی الیوم بنت الیاس» منقوش است . شبستان مسجد مجموعه یا از 60 گنبد که همه آن ها به استثنای ردیف چهارم از شرق مستقیماً بر روی طاق جناقی و ستون ها نهاده شده است . منبر چوبی ، 7 پله بلند به طول 6/3 متر و ارتفاع 1/ متر دارد و در بالای سطح شرقی آن نام واقف آن با خط ثلث زیبا و از چوب سفید منبت کاری شده است . مسجد جامع سراب دارای سه محراب می باشد که از ویژگی های خاصی برخوردارند . یکی از این محراب ها بسیار نفیس و زیبا و از کاشی لعابدار برجسته می باشد و با وجود صدمات مختلفی که از روزگار دیده وامروزه هم می بیند باز از زیبایی قابل توجهی برخوردار است .

مسجد اوچ گوزلی (سه چشمه) :

        در کوچه صراف ، در یک میدان گاهی کوچک ، واقع شده که از مغرب به خیابان مطهری و از مشرق به خیابان قدس منتهی می شود .

مسجد صدرالدین :

        در کوچه پشت مسجد جامع این مسجد واقع شده است .

مسجد بخارلار (بخاران) :

        در کوچه ستاری واقع شده است .

مسجد حاج عظیم :

        در یک میدان گاهی در کوچه حاج عظیم واقع شده است . نمونه ساده ای است از مساجد دوره قاجار که به آجرهای رنگی و طرح لوزی بندی و ترکیب پنجره به طور متناوب نماسازی گردیده است . سقف تیره پوش با ستون های چوبی دارد . این مسجد تخریب شده است و از نو بنا می کنند .

مسجد شاهزاده (شازده) :

        در کوچه شاهزاده می باشد .

مسجد جامع سلطان :

        در سر کوچه اهرلو قرار دارد که با نام جدید مسجد امام حسین نوسازی گردیده است .

مسجد قره داش :

        در محله قره داش اسم آن به خاطر سنگ زیارت سیاهی است که در شبستان مسجد قره داش قرار دارد .

مسجد شیرعلی (آق مسجد) :

        در محله قره داش روبروی مسجد قره داش قرار دارد .

مسجد شاهویردی :

        در کوچه شاهویردی تازه ساز می باشد .

مسجد ایلانلو :

        در کوچه ایلانلو واقع است .

مسجد اهرلو :

        سقف تیره پوش و ستون های چوبی با سرستون های چوبی کنده کاری زیبا داشت که تجدید بنا کردند و آن ها را از بین بردند .

مسجد میدان (امیرالمومنین) :

        نوساز می باشد .

بالامسجد (مسجد کوچک) :

مسجد هوپانلو :

مسجد میانه (آرالق) : که کاملاً نوسازی شده است .

مسجد اسنق :

        در روستای اسنق از توابع آلان برآغوش سراب مسجدی با ستون های سنگی و روبنای سنگی و سنگ نوشته های حجاری شده در روی سنگ ها با طرز جالبی به چشم می خورد . این مسجد در وسط روستا ، میدان حیاط وسیعی بنا گردیده است . کف آن از سطح زمین قریب یک متر بلندتر است . از یک ایوان و یک نمازگاه تشکیل یافته و کف ایوان شکل ذوزنقه دارد . پای دیوارهای شمالی و جنوبی ایوان دو قاعده ذوزنقه محسوب می شود . طول قاعده شمالی 180 و طول قاعده جنوبی 165 سانتی متر است .

        دو ستون سنگی یک پارچه مارپیچی نیز با ستون های و پایه های حجاری شده بدیع ، قسمت جلوی سقف ایوان را نگه می دارند . نمازگاه یا اندرونی مسجد به شکل مربع مستطیل به طول 35/10 متر است که از شمال به جنوب کشیده شده و عرض آن در حدود 8/8 متر می باشد .

        مسجد اسنق چهار ستون سنگی استوانه ای یکپارچه دارد که در دو ردیف قرار گرفته اند . این ستون ها پایه ها و سرستون های مقرنس خوش طرحی دارند . طرح پایه ها یکنواخت و طرح سر ستون ها متفاوت و دو نوع است . بلندی هرچهار ستون با پایه و سر ستون آتن ها روی هم برابر و 1/6 متر است و بلندی سر ستون ها 60 سانتیمتر ، پایه ها 60 سانتیمتر و خود ستون ها 9/4 متر و محیط آن 45/1 متر می باشد . مجموعه حواشی و حجاری های تزئینی وابسته به مدخل ورودی دارای 19/3 متر بلندی و 5/2 متر عرض می باشد .

        این مسجد چندین کتیبه در سر در پنجره ها ، دیوار شرقی و قسمت های دیگر دارد که حاکی از عظمت بنای اولیه آن می باشد .

        در داخل مسجد منبر چوبی منبت کاری شده شکسته و درهم ریخته ای وجود دارد که همزمان با بنای مسجد ساخته شده است . بر روی قطعه یا از بازوی آن نام بانی مسجد ، صاحب فخرالدین محمد قید شده است . آثار باقیمانده از این منبر نشان می دهد که چند تن هنرمند توانا مدتی دراز صرف تهیه آن نموده اند .

        به طورکلی از مضمون خطوط برجسته کنده شده در بازوهای منبر و سنگ نبشته های بالای در و پنجره های مسجد چنین برمی آید که اتمام کار بنای مسجد و تهیه اثاث آن در سال 733 هجری قمری به امر فخرالدین محمدبن رستم و به دست نقاش و حکاک هنرمندی مرسوم به ملک شاه صورت گرفته است .

        به مرور زمان تعداد زیادی از سنگ ها سقف و دیوارهای مجسد که منبت کاری شده بوده اند ، فرو ریخته است . بخشی از این سنگ ها و الواح و قطعه سنگ های درشت در قبل از پیروزی انقلاب به وسیله ارباب ده به رودخانه همجوار روستا ریخته شده تا بند گونه ای برای انحراف آب رودخانه ایجاد گردد .

مسجد جمال آباد :

        جمال آباد نام روستایی است از بخش مهربان که در 6 کیلومتری شمال مهربان و 21 کیلومتری جاده تبریز ـ سراب قرار گرفته است . این روستا مسجد قدیمی به ابعاد 90/8  80/12 متر دارد که 6 ستون عظیم سنگی سقف چوبی آن را نگه داشته اند . ستون ها در دو ردیف قرار گرفته و همه دارای پایه و سرستون سنگی منقش هستند . در مسجد جمال آباد منبر مشبک چهار پله ای بسیار زیبا نهاده شده که از شاهکارهای مسلم هنر چوبی اسلامی به شمار می رود و شیوه ی کارهای چوبی دوره تیموری و صفوی را دارد ، اگر تهیه این منبر با بنای نخستین مسجد به طور همزمان صورت گرفته باشد ، می توان احتمال داد که تاریخ بنای مسجد 936 هجری بوده است اگرچه شیوه حجاری ستون ها و دیگر قسمت های سنگی مسجد با شیوه ی حجاری مسجد اسنق ، جسارت این حدس و اظهار نظر را نمی دهد .

مسجد حاجی میرزا

مسجد قلعه :

        این مسجد در اثر جاده کشی از میان رفته است .

مسجد تازه :

        این مسجد توسط حاجی خداداد اقتصادی در محل کاراژهای جدید احداث شده است .

مسجد حضرت ابوالفضل علیه السلام در جاده اردبیل

مسجد میرتقی

مسجد دروازه

حسینیه های سراب

        در سراب عزاداریو تعزیه گردانی خارج از مسجد بیشتر به عهده حسینه ها صورت می گرفت و هریک از حسینیه ها را عامل اداره می کرد مهم ترین آنان که از قدمت بیشتری نیز برخوردارند عبارتند از :

1ـ ملامحمد عامل

2ـ جفی (جعفر) عامل

3ـ حاجی عامل

4ـ یتیم عامل

5ـ بیوک عامل

6ـ عسگر عامل

4- سنگ نبشته هاي سرآب

الف. سنگ نبشته و سنگ افراشت هاي قيرخ قيزلار(نشتبان): اين سنگ افراشت ها در شما ل شرقي سرآب و در قرية قيرخ قيزلار واقع شده اند. سنگ افراشت هاي موجود كه شباهت ظاهري به قربانگاه و معآبد باستاني دارند در طرفين رودخانه درسمت شرفي به صورت پراكنده و شكسته و اغلب مدفون در خاك و يونجه زارها به چشم مي خورند. سنگ افراشت ارتفاع متفاوتي دارند. در حوالي سنگ افراشت ها انواع سفال ها به صورت هاي پراكنده ديده مي شوند كه سياه رنگ و خاكستري، قرمزي جگري، قرمز نخودي و... مربوط به قرون اخر هزاره دوم و اوايل هزاره اول ما قبل از ميلاد مي باشند.

اين سنگ نبشته به خط ميخي و زبان اورارتي برروي صخره اي به طول 5/4 متر

و عرض 10/2 متر و ارتفاع 6/2 متر و به وزن 20 تن مي باشذ. محل كتيبه روستاي

قيرخ قزلار در شمال شرقي سرآب مي باشد و تحت شماره 729 به ثبت تاريخي رسيده است. اهميتي كه اين سنگ نبشته دارد، به خاطر موارد زير است؟

وجود معبد كلان سنگي (سنگ افراشت ها)

يكي از قلعه هاي 21 گانه كه شاه اورارتي فتح كرده وبه اتش كشيده است در شمال اين سنگ نبشته و دركنار معبد ياگورستان كلان سنگي بوده كه مورد تحقيق قرار نگرفته است.

ب. سكة نبشتة رازليق اين كتيبه بر روي صخره اي ازكوه زاغان واقع در 12 كيلومتري شمال سرآب، درناحيه رازليق كنده شده است. قطع 80* 120 سانتي مترو در 16 سطر است. سنگ نبشته متعلق به ارگيتي دوم (785-713 هـ ق) پسر روساي اول است كه درفاصله سده هاي هشتم و هفتم قبل ازميلاد و به مناسبت تسخيرهمان قلعه كنده شده است.

5- تپه هاي باستاني سرآب وسايراثار

ـ تپة ي باستاني آبرغان :  در 25 كيلومتري سرآب تپه اي به ارتفاع 20 متربا ثبت تاريخي شماره 798 مي باشد. كه داراي سفالينه هاي قرمزسياه رنگ قهوه اي سوخته، سفيد ، مهرخورده، لعا بدار ونيزمصالح ساختماني به صورت خشت و ملاط گچ واهك و بقاياي حيوانات اهلي مي باشد.

ـ تپه باستاني امام چاي: درشمال شرقي روستاي امام چاي سرآب تپه اي باستاني

بنام امام چاي با ثبت تاريخي 800 وجود دارد. مساحت تپه نزديك4000 مترمربع و ارتفاع ان از زمين هاي اطراف حدود 20 متراست.

. تپه باستاني قلعه جوق : اين تپه در دوكيلومتري شمال سرآب دركنارجادة سرآب

رازليق و دردهكده اي به همين نام واقع شده است. تپه ازقلعه اي  كه برروي ان بوده واثارش باقي است، نام گرفته است. ارتفاع ان 30 متر و مساحت در حدود 20 هزارمترمريع (به شعاع 80 متر) دارد. نوع سفال هاي  مختلف از هزارهء دوم قبل از ميلاد تا قرون اوليه اسلامي دران يافت مي شود (اوضاع تاريخي شهرستان سرآب، ص 46 تا 44).

. تپه باستاني زيراسف: در داخل روستا

. تپه باستاني زيراسف: تپه باستاني كول تپه- يك كيلومتري جنوب روستاي زبراصف

. تپه باستاني سويق : تپه باستاني- يك كيلومتري ضلع شرقي روستا

. تپه باستاني ملايعقوب: تپه باستاني- ضلع جنوب غربي روستا- كنار سدخاكي

. تپه باستاني نرميق : منطقه باستاني- شرق روستا

. تپه باستاني عسگر آباد: تپه باستاني قره تپه- ضلع شرقي جاده خاكي روستا و نرسيده به آن .

 تپه باستاني فركوشي : تپه باستاني بالار- ضلع شمالي غرلي روستا

. تپه باستاني فركوشي : تپه باستاني يك كيلومتري ضلع شمالي روستا

. تپه باستاني فركوش : تپه باستاني بش اتاقلار 2 كيلومتري شمال شرقي روستا

. في باستاني آباد : منطقه باستاني (كويري) 2 كيلومتري  شمال روستا

. تپه باستاني سندان : تپه باستاني- 1500 متري- جنوب غربي روستا

. تپه باستاني كواشين : منطقه باستاني شاماسي- 700 متري ضلع جنوبي روستا

. تپه باستاني رازليق : حمام قديمي- داخل روستا

. تپه باستاني ديزج : قبور پراكنده هزاره اول اطراف روستا

. تپه باستاني ميركوه علي ميرزا: قبور پراكنده هزاره اول اطراف روستا

. تپه باستاني هوليق : تپه باستاني- 500 متري ضلع شرقي روستا

. تپه باستاني هوليق : تپه باستاني كل باشي- يك كيلومتري ضلع جنوبي روستا.

تپه باستاني هريس: تپه باستانيچال تپه- ضلع غربي روستا- چسبيده به آن

تپه باستاني برات گلي :